Badania nad życiem i dziełem o. Tomasza od Jezusa - stan aktualny

Głośna kontrowersja teologiczna z przełomu lat dwudziestych i trzydziestych ubiegłego wieku, której głównym przedmiotem była tzw. quaestio mystica[1], wywołała z otchłani zapomnienia figurę oraz doktrynę karmelitańskiego teologa i mistyka z okresu złotego wieku mistyki hiszpańskiej i wczesnego baroku, Tomasza od Jezusa (Díaz Sánchez Dávila y Herrera, 1564-1627). Jądrem owej dysputy teologicznej był problem dostępności doświadczenia mistycznego dla ogółu chrześcijan i potrzeby kontemplacji w osiągnięciu zbawienia. W tym to właśnie kontekście na usta katolickich teologów i filozofów powróciło imię Tomasza od Jezusa, którego teza o istnieniu tzw. contemplatio aquista uczyniła z niego głównego „uczestnika” tego sporu i spolaryzowała opinie uczonych, z jednej strony ściągając na niego poważną krytykę oskarżającą go o sprzeniewierzenia się ortodoksyjnej tradycji życia duchowego (szczególnie ze strony dominikanów), z drugiej zaś strony ukazując go jako wiernego kontynuatora myśli Ojców Kościoła, mistyków średniowiecznych i założycieli karmelitańskiej szkoły duchowości (karmelici, J. Maritain). Pozycje po obu stronach barykady, choć przeciwstawne w swych rezultatach badawczych, pozwoliły na uzyskanie konsensusu przynajmniej w jednej kwestii: człowiek, o którym jest mowa oraz jego doktryna są w istocie mało znani lub znani tylko częściowo. Stąd ani przeciwnicy nie mogli posiadać pełnego obrazu sytuacji, by umocnić swoją krytykę, ani obrońcy nie posiadali wystarczających źródeł argumentacji, by usprawiedliwić innowacyjną klasyfikację fenomenu kontemplacji wprowadzoną przez karmelitańskiego teologa.

Nieznajomość biografii i myśli Teologa z Baezy doprowadził w latach czterdziestych XX w. do zaskakującej tezy jednego z filologów uniwersytetu w Salamance, Jean’a Krynen, który w obszernej publikacji udowodnił Tomaszowi od Jezusa plagiat i wykrzywienie doktryny Jana od Krzyża, czyniąc go autorem drugiej redakcji „Pieśni duchowej” (Cántico espiritual B, Códice de Jaén) dotąd przypisywanej przez krytykę literacką Doktorowi Mistycznemu[2].  

Odsądzony więc od wierności względem św. Teresy od Jezusa przez teologów w kontrowersji quaestio mystica oraz posądzony o zdradę i spreparowanie myśli św. Jana od Krzyża przez literatów francuskich, Tomasz od Jezusa domagał się mocnej linii obrony przed stawianymi mu poważnymi zarzutami. To zaś mogło odbyć się jedynie za cenę pogłębionych studiów historycznych i doktrynalnych odnośnie naszego Autora.

Okazało się bowiem, że do czasu obu tych kontrowersji świat kultury i nauki dysponował jedynie częściową publikacją produkcji literackiej Baezańczyka, znając jedynie opublikowane przez niego 22 traktaty i ich tłumaczenia, których doczekały się na przestrzeni czterech wieków, oraz ignorując zupełnie istnienie ponad czterdziestu rękopisów, których ostateczna lista nie jest jeszcze zamknięta. Badacze nie dysponowali także możliwością odwołania się do żadnej krytycznej pozycji biograficznej Díaza Sánchez Dávila, co stanowiło (i stanowi) poważną trudność w zbliżeniu się do prawdziwej i pełnej doktryny Autora. Za przyczynę braku jej opracowania należałoby pewnie podać fakt szerokiego rozproszenia źródeł historycznych związany z licznymi podróżami naszego Bohatera po terytorium Europy w poszczególnych etapach jego egzystencji, a w konsekwencji trudności w zgromadzeniu tak rozległego materiału biograficznego. Również jedynie częściowa publikacja traktatów Baezańczyka nie była sprzyjającym faktorem w recepcji jego doktryny oraz ocenie jego dokonań i znaczenia na polu teologiczno-praktycznym. Z przykrością należy stwierdzić, że nawet we własnym zakonie Tomasz z biegiem czasu stracił zainteresowanie swoich współbraci popadając niemalże w zupełne zapomnienie.

Tymczasem odnowione studia wokół myśli założyciela eremów karmelitańskich i jednocześnie wybitnego propagatora działalności misyjnej ukazują, że jego nieprzeciętne życie i bogata doktryna stanowią cenne źródło inspiracji w refleksji nad zagadnieniami, które nurtują współczesnego człowieka oraz mogą naprowadzić na interesujące szlaki rozważania teoretyków i adeptów chrześcijańskiego życia duchowego.

By dobrze uchwycić problem studiów nad osobą i dziełem inspiratora Kongregacji Rozkrzewiania Wiary należy choć globalnie przedstawić aktualną sytuację historiograficzną źródeł dotyczących o. Tomasza oraz status quaestionis współczesnej bibliografii Tomaszowej. W epoce następującej bezpośrednio po śmierci fundatora Karmelu w Belgii znajdujemy dość obfitą bibliografię dokumentującą jego poczynania i doktrynę. Możemy ją podzielić na dwie grupy: źródła rękopiśmienne i źródła drukowane. W pierwszym rzędzie posiadamy dzieła opublikowane przez naszego Autora na przestrzeni jego egzystencji oraz zebrane i wydane pośmiertnie w Opera omnia^[3]. Jednak, jak zostało wspomniane, to jedynie część dorobku literackiego Baezańczyka. Pośród autografów o. Tomasza na szczególną uwagę zasługuje tekst tzw. Fundaciones^[4], który w jednej trzeciej został opublikowany w 1935 r. przez o. Paulina od Najświętszego Sakramentu^[5],  podczas gdy reszta tekstu przechowywana jest w Archiwum Generalnym Karmelitów Bosych w Rzymie. Inny manuskrypt autobiograficzny autoryzowany przez własnoręczną korektę fundatora eremów w łonie Karmelu został odnaleziony przez autora niniejszego opracowania w karmelitańskim Archivo Silveriano w Burgos odsłaniając nieznane dotąd fakty dotyczące procesu fundacyjnego wspomnianych pustelni^[6]. Interesując się biografią czcigodnego Karmelity nie można zapomnieć o wzruszającej relacji życia, dokonań i cnót Mistrza z Baezy zachowanej w formie listu wysłanego z Krakowa siedem miesięcy po jego śmierci przez bezpośredniego ucznia i sekretarza Tomasza, o. Bernarda od św. Onufrego^[7]. Jako ważne pod względem biograficznym – szczególnie przy odtwarzaniu jego itinerarium fundacyjnego w Belgii - należy wymienić dwa manuskrypty: Historia Generalis Carmelitarum in Belgio^[8], przechowywany w British Library oraz Historia fundationum belgicarium Carmelitarum Discalceatorum^[9] autorstwa o. Dionizego od św. Franciszka z Archiwum Generalnego OCD w Rzymie. Z przykrością musimy stwierdzić fakt zaginięcia większości bardzo obfitej korespondencji[10] Baezańczyka oraz – co gorsza – godną ubolewania stratę niedokończonej pierwszej biografii naszego bohatera zatytułowanej Vida del p. f. Tomás de Jesús autorstwa jego przyjaciela i naocznego świadka wielu faktów, o. Francisco de Santa María[11].

Pocieszającym jest jednak świadomość, że te cenne dla nas źródła, zanim bezpowrotnie zaginęły, zostały w znacznej mierze wykorzystane przez oficjalnych kronikarzy zakonnych i trafiły częściowo do opublikowanych drukiem XVII- wiecznych kronik zakonnych, wśród których najważniejsze są Reforma de los Descalzos de nuestra Señora del Carmen de la primitiva observancia^[12] napisana w dwóch tomach przez wspomnianego już o. Francisco i kontynuowana przez o. José de Santa Teresa w tomie IV, który zawiera szkic biograficzny Tomasza od Jezusa stanowiący punkt odniesienia dla wszystkich badaczy próbujących ustalić koleje jego życia^[13]. Choć wartość historyczna tych dwóch ostatnich dzieł jest dziś podważana przez współczesnych historyków ze względu na „hagiografizującą” intencję ich napisania[14], to jednak istnieje duże i zasadne prawdopodobieństwo, że autor IV tomu Reformy, dostarczając nam tak obfitych szczegółów faktograficznych z życia założyciela Kongregacji św. Pawła, miał pod ręką autentyczne dokumenty pozyskane od Tomasz i jego przyjaciół. Także historiografowie Kongregacji Włoskiej, nie zawsze dla niego życzliwi, informują nas szeroko o kolejach życia karmelitańskiego ewangelizatora, szczególnie po jego ucieczce z Hiszpanii w 1607 r.^[15].

 Polemiczne okoliczności, w jakich rozbudziło się zainteresowanie osobą i doktryną Tomasza od Jezusa w XX w. nie były najlepszym klimatem dla przedsięwzięcia systematycznych i wolnych od stronniczości badań oraz interpretacji naukowej. Niemniej jednak to one dały decydujący impuls rozbudzając zapał poznawczy wśród badaczy karmelitańskich, którym zawdzięczmy najlepsze krytyczne studia tomazjańskie (albo przynajmniej ich zapoczątkowanie) w pierwszej połowie XX w. Wśród nich należy wymienić przede wszystkim prace o. Crisógono de Jesús Sacramentado^[16], José de Jesús Crucificado, Simeón de la Sagrada Familia, Tommaso di Gesú Pammolli. W tym okresie osoba baezańskiego Karmelity stała się przedmiotem trzech dysertacji doktorskich: pierwsza z nich traktowała o nauce i działalności misyjnej naszego Autora, a dwie pozostałe koncentrowały się na doktrynie duchowej oraz krytyce literackiej dzieł Eremity z Las Batuecas^[17]. Wszystkie trzy były studiami pionierskim otwierającymi ciekawe perspektywy badawczo-interpretacyjne.

Druga połowa XX w. w swoich dwóch pierwszych dekadach cechuje się pewnym spadkiem zainteresowania osobą drugiego Biografa św. Teresy, choć opublikowana w 1961 r. monografia na temat eremów karmelitańskich wzbogaca nieco nasz stan wiedzy pod kątem eremickiego aspektu działalności czcigodnego odnowiciela pustelni karmelitańskiej^[18]. Podczas gdy na Starym Kontynencie badania naukowe pomijają milczeniem interesującą nas Osobę, na Wydziale Teologicznym Uniwersytetu w Limie zostaje zaprezentowane bardzo interesujące studium porównawcze, w którym doktorant, Calvin Alderson, porównuje doktrynę misjologiczną autora Stimulus missionum z nauczaniem soborowego dekretu o działalności misyjnej Kościoła ad gentes^[19].

Milczenie w refleksji naukowej nad Tomaszem przerywają dopiero w ostatnich latach prace doktor filozofii, pani Elisabetty Zambruno, z Università di Sacre Coure w Mediolanie, która na początku nowego milenium publikuje studia na temat doktryny kontemplacji u Tomasza od Jezusa^[20]. Czyni to bardziej pod kontem badań filozoficzno-antropologicznych i pozostaje pod tak dużym wrażeniem naszego autora, że kilka lat później prezentuje szerokiej publiczności florilegium tekstów Tomasza we włoskim przekładzie^[21]. Obecnie pracuje nad tłumaczeniem z j. francuskiego zachowanego jedynie w tym języku Tomaszowego dzieła Traité de la contemplation divine. Dwóch ostatnich uczonych wnoszących bogaty wkład w interesujące nas badania to dr Marco La Loggia^[22] oraz prof. Juan Cruz Cruz z Universidad de Navarra w Pampelunie ofiarujący nam najświeższe publikacje na temat Díaza Sánchez Dávila y Herrera^[23].

Aby dopełnić ten kadr bibliograficzny potrzeba odnotować jeszcze dwie rzeczy: przy jednoczesnym ożywieniu się zainteresowania osobą i nauką o. Tomasza wśród badaczy świeckich (i raczej nie teologów) daje się zaobserwować ambiwalentna i zgoła zdystansowana postawa współczesnych historyków Karmelu Bosego, jego zakonnych współbraci^[24]. Z drugiej strony należy zauważyć coraz częstsze reedycje dzieł czcigodnego Karmelity (szczególnie we Francji^[25] i Hiszpanii^[26] oraz przygotowywane tłumaczenia na j. polski) a także rosnącą liczbę haseł w encyklopediach i słownikach dziedzinowych prezentujących tego wybitnego syna duchowego Teresa od Jezusa i Jana od Krzyża.

Wszystkie wspomniane wyżej publikacje prezentują raczej wybrany aspekt życia lub działalności Tomasza od Jezusa i wielce pożądanym okazuje się całościowe studium tej przebogatej i wielopłaszczyznowej Postaci oraz pozostawionej przez nią spuścizny, gdyż to właśnie w splocie tych wszystkich aspektów jaśnieje oryginalność oraz geniusz Tomasza od Jezusa, który okazuje się tak fascynujący dla współczesnych.

---

[1] Sesé J., Belda M., La "cuestión mística". Estudio histórico-teológico de una controversia, Pamplona 1998.

[2] Zob. J. Krynen, Le Cantique spirituel de Saint Jean de la Croix com­menté et refondu au XVIII siècle. Un regard sur l'histoire de l'exégèse du Cantique de Jaén, Salamanca 1948; tenże, Du nouveau sur Thomas de Jésus. L'avènement de la mystique des lumières en Espagne (1601-1607), [w:] Mélanges offerts à M. Bataillon par les Hispanistes français, Bordeaux 1962, s. 113-135.

[3] Venerabilis Patris Thomae a Jesu,... Opera omnia, homini religioso et apostolico, tam quo ad vitae activae quam contemplativae functiones, utilissima, duobus tomis comprehensa, Colonia 1684.

[4] Tomás de Jesús, Fundaciones de la fundación del Convento de Bruxellas, Pa­ris, Lovayna, Colonia esenta por el pe. fr. Thomas de Jhs que mandado por la obediencia y aiudado de la grada del Sr. fue fundador de ellos, y por mandado de sus superiores escribio las diebas fundaciones, AGOCDR, Plut./334, b^1-2.

[5] Paulin du T. S. Sacrement, Du Saint-Désert aux Missions - La vocation de Thomas de Jésus, Etudes Carmélitaines mystiques et missionnaires, 20 (1935), s. 248-265.

[6]Del principio que tuvo el Instituto sagrado de la vida eremítica y primeras gestiones del P. Tomás de Jesús ante el P. Doria, ASB, Plut./83/H.

[7] Bernardus a S. Onuphrio, De vita, gestis et virtutibus R. P. Thomae a Jesu, AGOCDR, Plut./326.

[8] Historia Generalis Carmelitarum in Belgio Congregationis ab anno 1611 usque ad annum 1682, British Library, mss./Add.17988.

[9] Dionisio a S. Francisco Belga, Historia fundationum belgicarium Carmelitarum Discalceatorum, AGOCDR Plut./70.  Od s. 117-122 zawiera Vita P.N Thomae  a Jesu huius nostri deserti fundatoris.

[10] Posiadamy tylko 9 listów Tomasza, podczas gdy są nam znane 34 listy adresowane do niego przez samą tylko Annę od św. Bartłomieja.

[11] Dziś rękopis tego dzieła pozostaje niezlokalizowany. Por.  Andrés de la Encarnación, Memorias Historiales, Junta de Castilla y León, Avila 1993 t. II, s. 288-289.

[12] Francisco de Santa María, Reforma de los Descalzos de nuestra Señora del Carmen de la primitiva observancia, t. I, Madrid 1644, t. II, Madrid 1655.

[13] José de Santa Teresa, Reforma de los Descalzos de nuestra Señora del Carmen de la primitiva observancia, Madrid 1684 t. IV s. 675-707.

[14] Por. Damaso Zuazua (ed.), Hisoriografía del Carmelo Teresiano. Actas del simposio internacional OCD Roma 2-5.01. 2009, Roma 2009.

[15] Eusebio ab Omnibus Sanctis, Enchyridion chronologicum Carmelitarum Discalceatorum Congregationis Italiae, Roma 1737; Petrus a S. Andrea, Historia Generalis Fratrum, Discalceatorum, t. II, Roma 1671.

[16] Crisógono de J. Sacramentado, La Escuela mìstica carmelitana, Ávila 1930.

[17] Tommaso di Gesú Pamolli, II P. Tommaso di Gesù e la sua attività missionaria all'inizio del secolo XVII, Roma 1936;  José de Jesus Crucificado, El P. Tomás de Jesús, escritor místico, Ephemerides Carmeliticae 3 (1949), s. 305-349; 4 (1950), s. 149-206; Simeón de la Sagrada Familia, Contenido doctrinal de la «Primera Parte del Camino Espiritual de oración y contemplación », obra inédita y fundamental del P. Tomás de Jesús OCD, Romae 1952.

[18] Felipe de la Virgen del Carmen, La Soledad Fecunda,  Madrid 1961. Pozycja ta jest uzupełnieniem, a czasem korektą, pierwszego studium na temat eremów karmelitańskich autorstwa o. Zimmermana. Por. Benoît Marie de La Sainte-Croix Zimmerman, Les saints Déserts des Carmes Déchaussés, Paris 1927.

[19] Calvin Alderson, Two theories of mission, Lima 1974.

[20] Elizabetta Zambruno, Filosofia e teologia in Tomás de Jesús, Genova 2002.

[21] Elizabetta Zambruno, Tra filosofia e mistica Tomás de Jesús, Libreria Editrice Vaticana, Roma 2010.

[22]Ten pracujący w EHESS-CARE (Paryż) & Mediterranean Institute (Malta) uczony życzliwie udostępnił autorowi tej pracy swój obszerny artykuł “Der Karmelit Thomas von Jesus: Ein Vorreiter des frühen 17. Jahrhunderts in Rom”, który wkrótce ukaże się w LIT Verlag Wien-Berlin, za co piszący te słowa składa mu serdeczne wyrazy wdzięczności.

[23] Juan Cruz Cruz, Neoplatonismo y Mí­stica. La contemplación en la obra de Tomás de Jesús (XVII), Pamplona 2013.

[24] Ildefonso Moriones, El Carmelo Teresiano: Páginas de su historia, Vitoria,  Ediciones El Carmen, 1978; Teofanes Egido, Tomás de Jesus Sánchez Dávila, Monte Carmelo 110 (2002), s. 75-99.

[25] Instruction spirituelle pour ceux qui partiquent la vie érémitique, Toulouse 2009 oraz Traité de l’oraison mental, opublikowany przez S. M. Morgain, Toulouse 2010.

[26] Suma y compendio de los grados de oración. Estudio introductorio y edición de Silvano Giordano, Madrid 2011.